Birzebbuga fil-passat
Il-belt mal-baħar ta’ Birżebbuġa tinsab fix-Xlokk tal-gżira ta’ Malta u tinsab bejn Kalafrana fin-nofsinhar u r-raħal tas-sajd ta’ Marsaxlokk fil-grigal, u għalkemm Birżebbuġa tinsab fuq il-kosta, hija l-punt ta’ laqgħa ta’ erba’ widien sbieħ, li huma Wied Dalam, Wied Zembaq, Wied Qoton u Wied Buni.
Bosta stejjer iduru madwar l-isem ta’ Birżebbuġa. Pereżempju, il-leġġenda tgħid li ż-żebbuġ kien maħżun fi bjar mimlija bl-ilma baħar; storja oħra hi li tħawlu tees taż-żebbuġ ġewwa u madwar dak li dak iż-żmien kien raħal żgħir; ieħor huwa li meta l-kelma ‘Birżebbuġa’ tinqasam f”Bir’ u ‘żebbuġa’, ‘Bir’ tfisser bir, filwaqt li ‘żebbuġa’ tfisser żebbuġa, u b’hekk meta t-tnejn jingħaqdu flimkien toħroġ il-kelma ‘Biżebbuġa’, u fl-aħħar kien hemm il-mistoqsija jekk l-isem għandux jiġi ppronunzjat Bur Żebbuġa jew Birżebbuġa għax Bur Żebbuġa tfisser art taż-żebbuġ. Sa tmiem l-1800, il-bjar, li kienu jintużaw għaż-żebbuġ, setgħu jidhru f’qiegħ il-baħar fejn hu baxx. Illum il-bjar għadhom jeżistu u jistgħu jidhru fuq il-blat fil-Bajja ta’ San Ġorġ.
Fil-viċinanzi tar-raħal ta’ Birżebbuġa hemm Għar Dalam litteralment li jfisser għar mudlam. L-Għar Dalam huwa sit importanti ħafna peress li kien hawn li ġiet skoperta l-ewwel evidenza tal-preżenza umana fuq Malta, li tmur lura għall-Perjodu Neolitiku xi 7,400 sena ilu. Iż-żona tal-wiri tikkonsisti f’żewġ partijiet: l-għar u l-mużew, li jesibixxi rikkezza notevoli ta ‘sejbiet minn għadam ta’ annimali għal artefatti umani. Xmara overlaying li taħdem f’angoli retti ffurmat l-għar. Hija xi 144 metru fond, iżda l-ewwel ħamsin metru biss huma miftuħa għall-viżitaturi. Is-saffi l-aktar baxxi, aktar minn 500,000 sena, fihom l-għadam fossili ta ‘iljunfanti nani, ippopotami, mikro-mammiferi u għasafar. Fuq is-saff taċ-ċagħaq li ġej hemm l-hekk imsejjaħ saff ta’ ‘ċriev’, datat għal madwar 18,000 sena ilu. Is-saff ta’ fuq imur għal inqas minn 10,000 sena u jżomm evidenza tal-ewwel bniedem fil-Gżira. L-esperti jsostnu li dawn il-fdalijiet jissuġġerixxu li l-Gżejjer darba kienu pont tal-art għall-Ewropa kontinentali.
Fdalijiet oħra jinkludu dawk ta’ tempju jew abitazzjoni preistoriċi, Borġ-in-Nadur, li jmorru minn żmien il-Bronż. L-insedjament kien imsaħħaħ b’ħajt kbir tal-ġebel li għadu jidher sal-lum. Dawn il-fdalijiet tat-tempji huma importanti għaliex jidhru li jiżvelaw mhux biss tempju b’erba’ abside (c.2000 QK), iżda wkoll qagħda domestika awtentika msaħħa ta’ Età tal-Bronż. Il-fdalijiet ta’ ħajt kbir u difensiv jinsabu fil-viċin, li jgħaddi minn fuq ras ta’ promontorju bejn żewġ widien li jinżlu għal żewġ bajjiet. Il-ħajt inbena jħares lejn l-art, u b’hekk ir-raħal ikollu l-baħar ma’ dahru. Din is-sitwazzjoni loġistika twassal biex l-istudjużi jemmnu li n-nies li jgħixu fir-raħal kienu ħafna aktar jibżgħu li jiġu attakkati mill-art aktar milli mill-baħar. Ġew skoperti traċċi tal-barrakki tal-Età tal-Bronż li jinsabu eżatt wara l-ħajt u l-fond tad-depożiti kien baxx ħafna, u jkopri l-fdalijiet tal-Perjodu tat-Tempju. L-arkeoloġi sabu evidenza, li turi li l-popolazzjoni Neolitika spiċċat u l-gżejjer kienu diżabitati. L-arkeoloġi jaħsbu li dan jista ‘jkun minħabba l-ebda prodott agrikolu, jew għall-gwerra ċivili minħabba l-pikes tat-tempji, jew minħabba l-popolazzjoni Neolitika li qed tinqatel minn tribujiet bħal gwerra.
L-arkeoloġi kixfu l-fdalijiet tat-tliet apsides (kmamar semi-ċirkolari) tat-tempju. Lil hinn mill-entratura prinċipali, hemm żona ellittika wiesgħa madwar 25 m twila u 15 m wiesgħa. Għalissa fadal biss Entratura tat-Trilithon. Viżiti għal dawn is-siti jistgħu jiġu rranġati b’appuntament.
Għar ieħor li wieħed iżur Għar Ħasan li jinsab eżatt fuq xifer ta’ irdum taqwis fil-viċinanzi tal-Port Ħieles ta’ Birżebbuġa, madwar 2.5 km tul it-triq għaż-Żurrieq. Walking from Birżebbuġa to Għar Ħasan’s Cave hija mixja ta’ 25 minuta. Skont il-leġġenda, intuża minn pirata Saraċen tas-seklu 12. It-Tork, jismu Ħasan, ħataf tifla Maltija u żammha ġewwa l-għar. Meta skopert min-nies tal-lokal ipprefera joqtol lit-tifla u jagħmel suwiċidju aktar milli jinqabad, u għalhekk tefa’ lilu nnifsu u lit-tfajla fil-baħar taħt. Fid-daħla tal-għar, wieħed jista’ jikri torċa għal ħlas żgħir ħafna sabiex tkun tista’ ssib triqtek.
Strutturi storiċi importanti oħra jinkludu Ferretti Coastal Battery, u l-intriċi ta’ Birżebbuġa. Dawn is-sit imorru lura għall-ħakma tal-Kavallieri ta’ San Ġwann.